Reconstruir ciutats destruïdes: les opcions urbanes decisives en la renovació de Lisboa després del terratrèmol de 1755

Autors/ores

  • Flávio Nunes Universidade do Minho

DOI:

https://doi.org/10.1344/sn2023.27.39959

Paraules clau:

història urbana, pla urbanístic, reconstrucció de ciutats, Lisboa

Resum

El pla de reconstrucció de Lisboa, arran del violent i catastròfic terratrèmol de 1755, sovint es considera el primer gran pla urbà de l'època moderna, amb un disseny urbà clarament il·lustrat. Aquest article, afavorint un enfocament historicista basat en la recerca arxivística i la revisió de la literatura, sistematitza les decisions procedimentals i les opcions urbanístiques que van resultar determinants en aquest procés de reconstrucció urbana, que encara avui és un referent ineludible en la història de l'urbanisme. La reflexió aportada per les fonts analitzades va permetre destacar quatre vectors principals que van fer remarcable aquesta operació de reconstrucció urbana: i) la coordinació tècnicoinstitucional que va definir l'estratègia d'actuació i n'assegurava l'execució; ii) les noves solucions de morfologia urbana implantades; iii) innovació associada a l'aplicació de noves tècniques i sistemes constructius; iv) i el progrés legislatiu que garanteix la inversió necessària per a una empresa tan gran i ambiciosa.

Referències

Appleton, João Walter. 2003. “A Baixa Pombalina: da inovação ao mito”. Em Jornadas. A Baixa Pombalina e a sua importância para o património mundial, editado por CML, 40-44. Lisboa: Câmara Municipal de Lisboa.

Bueno, Beatriz. 2005. “Lisboa Pombalina: em que medida Iluminista?”. Oculum Ensaios, nº 3: 8-21.

https://periodicos.puc-campinas.edu.br/oculum/article/view/798

Byrne, Gonçalo. 1994. “Reconstrução na cidade, a Lisboa de Pombal”. Em O Chiado e Lisboa: Estratégia da Memória, editado por Juan Santos e Carlos Castanheira. Lisboa: Lisboa 94.

Chandler, Tertius e Fox, Gerald. 1974. 3000 years of urban growth. Cambridge: Academic Press. https://doi.org/10.1016/C2013-0-11747-3

CML. 1998. Objectivo: Terreiro do Paço. Lisboa: Câmara Municipal de Lisboa – Divisão de Divulgação e Sensibilização Ambiental.

CML. 2003. Jornadas. A Baixa Pombalina e a sua importância para o património mundial. Lisboa: Câmara Municipal de Lisboa.

CML. 2014. Cartulário Pombalino. Lisboa: Câmara Municipal de Lisboa.

http://arquivomunicipal.cm-lisboa.pt/pt/investigacao/varia/documento-do-es/setembro-2014/

Coelho, Teresa Campos. 1999. “Modelos, métodos e técnicas da reconstrução pombalina”. Discursos [Em linha]: língua, cultura e sociedade, s3, nº 1: 215-230.

https://repositorioaberto.uab.pt/handle/10400.2/4271

Diogo, Maria Paula e Saraiva, Tiago. 2021. “Making Engineers Portuguese”. Em Inventing a European Nation. Engineers for Portugal, from Baroque to Fascism, editado por Maria Paula Diogo e Tiago Saraiva, 9-31. Cham: Springer.

https://doi.org/10.1007/978-3-031-02129-9

Diogo, Maria Paula; Simões, Ana e Silva, José Alberto. 2021. “Introdução ao Volume”. Em Ciência, Tecnologia e Medicina na Construção de Portugal. Volume 2: Razão e Progresso – Sec. XVIII, editado por Maria Paula Diogo e Ana Simões, 15-27. Lisboa: Tinta da China.

Farinha, J. 1997. “Construção da Baixa Pombalina”. Cadernos do Metropolitano, nº 6, 20 p.

França, José-Augusto. 1976. Lisboa Pombalina e o Iluminismo. Lisboa: Livraria Bertrand.

França, José-Augusto. 1989. A reconstrução de Lisboa e a Arquitectura Pombalina. Lisboa: Biblioteca Breve.

França, José-Augusto. 2003. “Lisboa Pombalina”. Em Jornadas. A Baixa Pombalina e a sua importância para o património mundial, editado por CML, 12-19. Lisboa: Câmara Municipal de Lisboa.

Gelléri, Gábor. 2021. “Cities destroyed, cities rebuilt. Sightseeing after a cataclysm (London, 1666; Lisbon, 1755)”. Em Aesthetic Perceptions of Urban Environments, editado por Arundhati Virmani, 42-59. London: Routledge.

https://doi.org/10.4324/9780429317750-5

Mizumoto, Kazumi; Nagai, Hitoshi; Kakigi, Nobuyuki e Oseto, Shoji. 2015. Hiroshima’s Path to Reconstruction. Hiroshima: Hiroshima Prefectural Government.

https://hiroshimaforpeace.com/wp-content/uploads/2020/03/

Monteiro, Clúdio. 2008. “Escrever direito por linhas tortas”. Em Lisboa 1758. Plano da Baixa hoje. Catálogo da Exposição, editado por Ana Tostões e Walter Rossa, 83-125. Lisboa: Câmara Municipal de Lisboa.

https://www.academia.edu/9688228/Lisboa_1758_o_plano_da_Baixa_Hoje_Cat%C3%A1logo_da_Exposi%C3%A7%C3%A3o

Moura, Carlos. 1991. Lisboa Pombalina. Lisboa: Câmara Municipal de Lisboa – Pelouro da Cultura.

Nunes, Flávio. 2020. “Crise e Cidade”. Em Sociedade e Crise(s), editado por Madalena Oliveira, Helena Machado, João Sarmento e Maria do Carmo Ribeiro, 67-73. Braga: UMinho Editora.

https://doi.org/10.21814/uminho.ed.21

Pardal, Maria. 2005. O terramoto de 1755. A urbanização da Nova Lisboa. Lisboa: Produções Editoriais Lda.

Pardal, Sidónio. 2003. “A Baixa Pombalina: um marco na história da planificação das cidades” Em Jornadas. A Baixa Pombalina e a sua importância para o património mundial, editado por CML, 20-17. Lisboa: Câmara Municipal de Lisboa.

Pelicani, Rosa Benites. 2006. “Apontamentos sobre a enfitreuse”. Revista da Faculdade de Direito de São Bernardo do Campo, nº. 12: 309:416.

https://revistas.direitosbc.br/index.php/fdsbc/article/view/317/221

Pinheiro, Magda. 2012. Biografia de Lisboa. Lisboa: A Esfera dos Livros.

Rossa, Walter. 2003. “A Baixa de Lisboa no contexto do urbanismo português”. Em Jornadas. A Baixa Pombalina e a sua importância para o património mundial, editado por CML, 28-39. Lisboa: Câmara Municipal de Lisboa.

Rossa, Walter. 2008. “No 1º Plano”. Em Lisboa 1758. Plano da Baixa hoje. Catálogo da Exposição, editado por Ana Tostões e Walter Rossa, 25-82. Lisboa: Câmara Municipal de Lisboa.

https://www.academia.edu/9688228/Lisboa_1758_o_plano_da_Baixa_Hoje_Cat%C3%A1logo_da_Exposi%C3%A7%C3%A3o

Santos, Guilherme. 2017. Marquês de Pombal e a Baixa de Lisboa. Poder, Influência e Cultura na Nova Baixa. Porto: Faculdade de Arquitetura da Universidade do Porto (Dissertação de Mestrado).

https://repositorio-aberto.up.pt/handle/10216/108618

Simões, Ana e Diogo, Maria Paula. 2022. “Introduction”. Em Science, Technology and Medicine in the Making of Lisbon (1840-1940), editado por Ana Simões e Maria Paula Diogo, 1-30. Leiden: Brill.

https://doi.org/10.1163/9789004513440_002

Skarbek, Emily. 2014. “The Chicago Fire of 1871: a bottom-up approach to disaster relief”. Public Choice, nº 160: 155–180.

https://doi.org/10.1007/s11127-014-0175-1

Sousa, Francisco. 1928. O terramoto do 1º Novembro de 1755 em Portugal: um estudo demográfico. Lisboa: Tipografia do Comércio.

Strupp, C. 2006. Dealing with Disaster: The San Francisco Earthquake of 1906. Berkeley: Institute of European Studies.

https://escholarship.org/uc/item/9gd2v192

Subtil, José. 2007. “Memória e poder: o terramoto de 1755”. Em O terramoto de 1755: impactos históricos, editado por Ana Araújo, José Cardoso, Nuno Monteiro, Walter Rossa e José Serrão. Lisboa: Livros Horizonte.

Sussman, Nathan; Coffman, D'Maris e Stephenson, Judy. 2020. “Financing the rebuilding of the city of London after the great fire of 1666”. Economic History – Discussion Paper Series”. London: Centre for Economic Policy Research.

https://doi.org/10.1111/ehr.13136

Taylor, Arthur. 1973. From the ashes: Atlanta during reconstruction, 1865-1876. Atlanta: Emory University.

Tobriner, Stephan. 2004. “A gaiola pombalina: o sistema de construção anti-sísmica mais avançado do século XVIII”. Revista Monumentos, 21: 160-175.

Tostões, Ana e Rossa, Walter (Eds.). 2008. Lisboa 1758. Plano da Baixa hoje. Catálogo da Exposição. Lisboa: Câmara Municipal de Lisboa.

Tung, Anthony. 2001. Preserving the World’s Great Cities. New York: Clarkson Potter.

https://doi.org/10.22201/iie.18703062e.2004.85.2422

Vale, Lawrence e Campanella, Thomas (Eds.). 2005. The Resilient City: how modern cities recover from disaster. Oxford: Oxford University Press.

https://doi.org/ 10.1093/oso/9780195175844.001.0001

Viegas, Inês (coord.). 1999. Cartulário Pombalino. Lisboa: Departamento do Património Cultural – Arquivo Municipal de Lisboa.

Descàrregues

Publicades

2023-03-31