Resistència i conservació a la iniciativa Maestrazgo-Els Ports: les complexitats darrere de la conservació fallida
DOI:
https://doi.org/10.1344/contxt.2025.14.251-294Paraules clau:
resistències, producció de natura, ecoturisme, despoblament rural, fundacions internacionalsResum
A finals del 2019 es presentava públicament la iniciativa Maestrat-Els Ports que tenia l'objectiu de crear una destinació ecoturística a nivell internacional de 550.000 ha situada entre les províncies de Castelló, Terol i Tarragona. En menys de set mesos, la proposta va ser retirada arran de l'alta conflictivitat que havia generat. La resistència al projecte va estar protagonitzada per diferents agents en defensa de la diversitat cultural i lingüística, les activitats productives tradicionals i la producció d'energia eòlica a la regió. En el context del confinament establert arran de la pandèmia de la covid-19, els detractors de la proposta van utilitzar les xarxes socials i la premsa com a eines per combatre-la. La disputa va ser resignificada com una actuació de defensa territorial en contra de projectes imposats des de dalt, una crítica a l'urbanocentrisme i una aposta per l'autonomia dels col·lectius locals. El resultat d'aquest enfrontament va significar la fi d'una iniciativa que pretenia conjuminar natura i desenvolupament local a través del turisme en una zona caracteritzada per uns alts índexs de despoblament i una manca d'alternatives socioeconòmiques, però també va obrir les portes a la consolidació de l'extractivisme eòlic. El cas d'estudi ens proporciona un exemple detallat de les tensions socioeconòmiques que genera la implementació d'un programa territorial de conservació. Aquest article se centra en l'anàlisi del concepte de resistència, evitant una definició simplificada i centrant el focus en les múltiples dimensions de qualsevol procés d'oposició a una iniciativa d'aquesta mena.
Descàrregues
Referències
Agrawal, Arun y Clark C. Gibson, C. 1999. "Enchantment and Disenchantment: The Role of Community in Natural Resource Conservation". World Development 27(4): 629-649. https://doi.org/10.1016/S0305-750X(98)00161-2
Anderson, Kevin. 2013. "Resistance versus Emancipation: Foucault, Marcuse, Marx, and the Present Moment". Logos: A Journal of Modern Society and Culture 12(1). https://logosjournal.com/article/anderson/
Aplec dels Ports. 2020. "L'Aplec dels Ports diu No a la iniciativa Maestrazgo-Els Ports", 27 de julio. https://aplecdelsports.com/2020/07/27/laplec-dels-ports-diu-no-a-la-iniciativa-maestrazgo-els-ports/
Appadurai, Arjun (ed.). 1988. The Social Life of Things. Commodities in Cultural Perspective. Cambridge: Cambridge University Press.
Arnold, David. 1996. The Problem of Nature: Environment, Culture and European Expansion. Oxford: Wiley & Blackwell.
Berry, Jeffrey M. 2015. Lobbying for the People: The Political Behavior of Public Interest Groups. Princeton: Princeton University Press.
Braun, Bruce y Noel Castree (eds.). 2005. Remaking Reality: Nature at the Millennium. Londres: Routledge.
Bryant, Raymond L. y Sinéad Bailey. 1997. Third World Political Ecology. Londres: Routledge.
Büscher, Bram y Robert Fletcher. 2014. "Accumulation by Conservation". New Political Economy 20(2): 273-298. https://doi.org/10.1080/13563467.2014.923824
Busscher, Nienke, Constanza Parra y Frank Vanclay. 2018. "Land Grabbing within a Protected Area: The Experience of Local Communities with Conservation and Forestry Activities in Los Esteros del Iberá, Argentina". Land Use Policy 78: 572-582. https://doi.org/10.1016/j.landusepol.2018.07.024
Castán, José Luís. 2006. "La trashumancia en la Bailía de Cantavieja". Baylías. Miscelánea del Centro de Estudios del Maestrazgo Turolense 3: 101-110.
Castán, Vanesa y Martín Sanzana. 2020. "Sacrifice Zones and the Construction of Urban Energy Landscapes in Concepción, Chile". Journal of Political Ecology 27(1): 279-299. https://doi.org/10.2458/v27i1.23059
Castree, Noel. 2003. "Commodifying what Nature?". Progress in Human Geography 27(3): 273-297. https://doi.org/10.1191/0309132503ph428oa
Centro Nacional de Información Geográfica (CNIG). 2023. Información geográfica de referencia. Organismo Autónomo Centro Nacional de Información Geográfica, Ministerio de Transportes y Movilidad Sostenible. https://centrodedescargas.cnig.es/CentroDescargas/catalogo.do?Serie=CAANE#
Chakrabarty, D. 2008. Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference. Princeton: Princeton University Press.
Civieta, Óscar C. 2024. "El Gobierno aprueba uno de los mayores parques eólicos de España pese a los informes contrarios". La Marea, 24 de julio. https://www.lamarea.com/2024/07/24/el-gobierno-aprueba-uno-de-los-mayores-parques-eolicos-de-espana-pese-a-los-informes-contrarios/
Comaroff, Jean y John L. Comaroff. 2012. "Theory from the South: Or, how Euro-America is Evolving Toward Africa". Anthropological Forum 22(2): 113-131. https://doi.org/10.1080/00664677.2012.694169
Cortés-Vázquez, José A. 2014. "Protected Areas, Conservation Stakeholders and the Naturalization of Southern Europe". Forum for Development Studies 41(2): 183-205. https://doi.org/10.1080/08039410.2014.901238
Cortés-Vázquez, José A. 2020. "In the Name of the People: The Populist Redefinition of Nature Conservation in Post-crisis Spain". Geoforum 108: 110-118. https://doi.org/10.1016/j.geoforum.2019.12.004
Cronon, William (ed.). 1996. Uncommon Ground: Rethinking the Human Place in Nature. Nueva York: W. W. Norton & Company.
De Certeau, Michel. 1984. The Practice of Everyday Life. Berkeley: University of California Press.
Douglas, Mary y Baron Isherwood. 2021. The World of Goods: Towards an Anthropology of Consumption. Londres: Routledge.
Edelman, Marc. 2005. "Bringing the Moral Economy back in… to the Study of 21st Century Transnational Peasant Movements". American Anthropologist 107(3): 331-345. https://www.jstor.org/stable/3567019
Energía Estratégica. 2024. "Clúster Maestrazgo. El proyecto eólico Teruel, de 763 MW, recibe la autorización de construcción del MITECO". Energía Estratégica, 15 de noviembre. https://energiaestrategica.es/el-proyecto-eolico-teruel-cluster-maestrazgo-de-763-mw-recibe-la-autorizacion-de-construccion-del-miteco/
Escobar, Arturo. 1998. "Whose Knowledge, whose Nature? Biodiversity, Conservation, and the Political Ecology of Social Movements". Journal of Political Ecology 5(1): 53-82. https://doi.org/10.2458/v5i1.21397
Fayos, Ester. 2020. "La fundació Global Nature anuncia la renúncia total al projecte Maestrazgo-Els Ports". Directa, 29 de julio. https://directa.cat/la-fundacio-global-nature-anuncia-la-renuncia-total-al-projecte-maestrazgo-els-ports/
Fayos, Ester y Lluís Pascual. 2020a. "Territori viu contra postals de natura". Directa, 23 de junio. https://directa.cat/territori-viu-contra-postals-de-natura/
Fayos, Ester y Lluís Pascual. 2020b. "Un document revela la proposta del projecte Maestrazgo-Els Ports a Wyss Foundation per obtenir finançament". Directa, 15 de julio. https://directa.cat/un-document-revela-la-proposta-de-maestrazgo-els-ports-a-wyss-foundation-per-obtenir-financament/
Fletcher, Robert. 2020. "Ecotourism after Nature: Anthropocene Tourism as a New Capitalist 'fix'". En Anthropocene Ecologies. Entanglements of Tourism, Nature and Imagination editado por Mary Mostafanezhad y Roger Norum, 101-114. Londres: Routledge.
Foucault, Michel. 1978. The History of Sexuality. Vol. 1: An Introduction. Nueva York: Random House.
Franquesa, Jaume. 2018. Power Struggles: Dignity, Value, and the Renewable Energy Frontier in Spain. Bloomington: Indiana University Press. https://doi.org/10.2307/j.ctvvnf9g
Franquesa, Jaume. 2022. "Wind Struggles: Grabbing Value and Cultivating Dignity in Southern Catalonia". Capitalism Nature Socialism 33(4): 18-36. https://doi.org/10.1080/10455752.2022.2165259
Gismondi, Michael. 1988. "The Idea of Resistance: Dependency as Historical Process". Critical Sociology 15(3): 95-111. https://doi.org/10.1177/089692058801500305
Gramsci, Antonio. 2011. Prison Notebooks. Nueva York: Columbia University Press.
Griffin, Carl J., Roy Jones e Iain J. M. Robertson. 2019. "Moral Ecologies: Histories of Conservation, Dispossession and Resistance". En C. J. Griffin, R. Jones e I. J. M. Robertson (eds.) Moral Ecologies: Histories of Conservation, Dispossession and Resistance, 1-34. Cham: Springer.
Guha, Ramachandra. 2002. "Environmentalist of the Poor". Economic and Political Weekly, 204-207. https://www.jstor.org/stable/4411622
Gutmann, Matthew C. 1993. "Rituals of Resistance: A Critique of the Theory of Everyday Forms of Resistance". Latin American Perspectives 20(2): 74-92. https://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2293701
Hobsbawm, Eric J. 1952. "The Machine Breakers". Past & Present 1(1): 57-70. https://doi.org/10.1093/past/1.1.57
Hobsbawm, Eric J. 2014. Rebeldes primitivos. Estudio sobre las formas arcaicas de los movimientos sociales en los siglos XIX y XX. Barcelona: Crítica.
Holmes, George. 2007. "Protection, Politics and Protest: Understanding Resistance to Conservation". Conservation and Society 5(2): 184-201. https://www.jstor.org/stable/26392880
Holmes, George. 2015. "Markets, Nature, Neoliberalism, and Conservation through Private Protected Areas in Southern Chile". Environment and Planning A: Economy and Space 47(4): 850-866. https://doi.org/10.1068/a140194p
Jiménez, Ignacio. 2018. Producción de naturaleza: Parques, rewilding y desarrollo local. Castellón: Tundra.
Jiménez, Ignacio. 2020a. Maestrazgo-Els Ports. Aragón, Catalunya, Valencia. https://www.maestrazgoports.org/wp-content/uploads/2020/08/Maestrazgo-Els-Ports-CA.pdf
Jiménez, Ignacio. 2020b. "Usando un enfoque del hemisferio sur para crear un gran destino de naturaleza en España: Maestrazgo-Els Ports". Terra. Revista de Desarrollo Local 6: 313-322. https://dx.doi.org/10.7203/terra.6.17074
Kelly, Alice B. 2011. "Conservation Practice as Primitive Accumulation". Journal of Peasant Studies 38(4): 683-701. https://doi.org/10.1080/03066150.2011.607695
KhosraviNik, Majid y Johann W. Unger. 2016. "Critical Discourse Studies and Social Media: Power, Resistance and Critique in Changing Media Ecologies". En Methods of Critical Discourse Studies editado por R. Wodak y M. Meyer, 205-233. Londres: Sage.
Laclau, Ernesto y Chantal Mouffe. 2014. Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democratic Politics. Londres: Verso.
Louder, Elena y Keith Bosak. 2019. "What the Gringos Brought: Local Perspectives on a Private Protected Area in Chilean Patagonia". Conservation and Society 17(2): 161-172. https://doi.org/10.4103/cs.cs_17_169
Maestrazgoports.org. 2020. "Bienvenido a uno de los grandes paisajes naturales e históricos de Europa". Fundación Global Nature. https://www.maestrazgoports.org/
Martínez-Alier, Joan. 2002. The Environmentalism of the Poor: A Study of Ecological Conflicts and Valuation. Cheltenham: Edward Elgar.
Neimark, Benjamin, John Childs, Andrea J. Nightingale, Connor Joseph Cavanagh, Sian Sullivan, Tor A. Benjaminsen, Sian Batterbury, Stasja Koot y Wendy Harcourt. 2019. "Speaking Power to "Post-Truth": Critical Political Ecology and the New Authoritarianism". Annals of the American Association of Geographers 109(2): 613-623. https://doi.org/10.1080/24694452.2018.1547567
Nugent, David (ed.). 2002. Locating Capitalism in Time and Space: Global Restructurings, Politics, and identity. Redwood City: Stanford University Press.
Pascual, Lluís. 2020. "Conservacionisme neoliberal a l'Argentina". Directa, 23 de junio. https://directa.cat/conservacionisme-neoliberal-a-largentina/
Peet, Richard y Michael Watts (eds.). 1996. Liberation Ecologies: Environment, Development, Social Movements. Londres: Routledge.
Peiró, Antonio. 2006. "La industria antes de la industria: la Bailía de Cantavieja". Baylías. Miscelánea del Centro de Estudios del Maestrazgo Turolense 3: 39-56.
Peluso, Nancy Lee. 1992. Rich Forests, Poor People. Resource Control and Resistance in Java. Berkeley: University of California Press.
Plataforma a Favor de los Paisajes de Teruel (PFPT). 2021. "Proyectos y alegaciones. Centrales eólicas", 17 de mayo. https://paisajesteruel.org/?s=proyectos+y+alegaciones
Plataforma No al Yellowstone Europeo. 2020. "No al proyecto Maestrazgo-Els Ports. No al Yellowstone europeo. Por un sector primario vivo y un modelo económico rural diversificado". Facebook, 9 de mayo. https://www.facebook.com/photo/?fbid=101688351550423&set=pcb.101689694883622
Plaza, Pablo. 2023. "Recta final para cuatro parques eólicos de Acciona en Castellón tras la compra a Fernando Roig".
Castellón Plaza, 28 de junio. https://castellonplaza.com/recta-final-para-tres-plantas-eolicas-de-acciona-en-castellon-tras-la-compra-a-fernando-roig
Polanyi, Karl. 1944. The Great Transformation The Political and Economic Origins of Our Time. Nueva York: Farrar & Rinehart.
Ponzi, Brenda. 2020. "Tomaram a parte do fundo: A territorialização do Parque Nacional Patagonia, Santa Cruz (Argentina)". Ambientes: Revista de Geografia e Ecologia Política 2(1): 228-269. https://doi.org/10.48075/amb.v2i1.24284
Postill, John. 2012. "Digital Politics and Political Engagement". En Digital Anthropology editado por H. A. Horst y D. Miller, 165-184. Londres: Routledge. https://doi.org/10.4324/9781003085201
Querol, Vicent A. y Maria Requena. 2021. "El Yellowstone Europeu o models de conservació que generen conflictes arreu". Papers dels Ports de Morella 6: 53-61.
Ruiz, Miguel Ángel. 2019. "Ponga un lobo en su vida". La Verdad, 26 de febrero. https://www.laverdad.es/lospiesenlatierra/blog/ponga-lobo-vida-20190226200924-nt.html?ref=https:%2F%2Fes.search.yahoo.com%2F
Saleth, Leonie Alena e Ingrid Varov. 2023. "Anticipating Lithium Extraction in Northern Portugal: A Sacrifice Zone in the Making?". Journal of Political Ecology 30(1): 294-315. https://doi.org/10.2458/jpe.4849
Sánchez, Esther. 2024. "La luz verde del Gobierno recrudece la polémica por el macroproyecto de energía limpia con más potencia de España". El País, 27 de agosto. https://elpais.com/clima-y-medio-ambiente/2024-08-27/la-luz-verde-del-gobierno-recrudece-la-polemica-por-el-macroproyecto-de-energia-limpia-con-mas-potencia-de-espana.html
Scaramelli, Caterina. 2021. How to Make a Wetland: Water and Moral Ecology in Turkey. Redwood City: Stanford University Press.
Scott, James C. 1985. Weapons of the Weak: Everyday Forms of Peasant Resistance. New Haven: Yale University Press.
Scott, James C. 2000. Los dominados y el arte de la resistencia. Discursos ocultos. México: Era.
Scott, Dayna Nadine y Adrian A. Smith. 2017. "'Sacrifice Zones' in the Green Energy Economy: Toward an Environmental Justice Framework". McGill Law Journal 62(3): 861-898. https://lawjournal.mcgill.ca/article/sacrifice-zones-in-the-green-energy-economy-toward-an-environmental-justice-framework/
Shackleton, Ross T., Gretchen Walters, Jefgeniy Bluwstein, Houria Djoudi, Livia Fritz, Flore Lafaye de Micheaux, Tristan Loloum, Van Thi Hai Nguyen, Mialy Rann Andriamahefazafy, Samantha S. Sithole y Christian A. Kull. 2023. "Navigating Power in Conservation". Conservation Science and Practice 5(3): e12877. https://doi.org/10.1111/csp2.12877
Svarstad, Hanne, Tor A. Benjaminsen y Ragnhild Overå. 2018. "Power Theories in Political Ecology". Journal of Political Ecology 25(1): 350-363. http://dx.doi.org/10.2458/v25i1.23044
Taylor, Lawrence J. 2013. "Authentic Wilderness: The Production and Experience of Nature in America". En Debating Authenticity: Concepts of Modernity in Anthropological Perspective, editado por T. Fillitz y A. J. Saris, 63-77. https://doi.org/10.1515/9780857454973
Tena, Violeta. 2020. "No volen solucionar el despoblament, sinó utilitzar-lo en benefici propi". El Temps, 16 de junio. https://www.eltemps.cat/article/10582/entrevista-yellowstone-carlos-molina
Tetreault, Darcy. 2019. "Resistance to Canadian Mining Projects in Mexico: Lessons from the Lifecycle of the San Xavier Mine in San Luis Potosí". Journal of Political Ecology 26(1): 84-104. https://doi.org/10.2458/v26i1.22947
Thompson, E. P. 2012. La formación de la clase obrera en Inglaterra. Madrid: Capitán Swing.
Vaccaro, Ismael y Oriol Beltran. 2007. "Consuming Space, Nature and Culture: Patrimonial Discussions in the Hyper-Modern Era". Tourism Geographies 9(3): 254-274. https://doi.org/10.1080/14616680701422715
Vaccaro, Ismael, Oriol Beltran y Pierre Alexandre Paquet. 2013. Political Ecology of Conservation: Some Theoretical Genealogies. Journal of Political Ecology 20: 255-272. https://doi.org/10.2458/v20i1.21748
Vaccaro, Ismael, Laura Zanotti y Allan Charles Dawson. 2014. "Negotiating Territoriality: Spatial Dialogues Between State and Tradition". En: Negotiating Territoriality: Spatial Dialogues between State and Tradition, editado por A. Ch. Dawson, L. Zanotti e I. Vaccaro, 1-19. Nueva York: Routledge.
Vaccaro, Ismael, Krista Harper y Seth Murray (eds.). 2016. Anthropologies of Postindustrialism: Ethnographies of Disconnection. Nueva York: Routledge.
Vinthagen, Stellan y Anna Johansson. 2013. "'Everyday Resistance': Exploration of a Concept and its Theories". Resistance Studies Magazine 1: 1-46. https://resistance-journal.org/wp-content/uploads/2016/04/Vinthagen-Johansson-2013-Everyday-resistance-Concept-Theory.pdf
West, Paige y James G. Carrier, J. 2004. "Ecotourism and Authenticity: Getting Away from It All?". Current Anthropology 45 (4): 483-498. https://doi.org/10.1086/422082
West, Paige, James Igoe y Dan Brockington. 2006. "Parks and Peoples: The Social Impact of Protected Areas". Annual Review of Anthropology 35: 251-277. https://doi.org/10.1146/annurev.anthro.35.081705.123308

Descàrregues
Publicades
Com citar
Número
Secció
Llicència
Drets d'autor (c) 2025 Brenda Ponzi, Oriol Beltran, Ismael Vaccaro

Aquesta obra està sota una llicència internacional Creative Commons Reconeixement 4.0.
Els autors que publiquen en aquesta revista estan d'acord amb els termes següents:
L’autor/a [o els autors/es] conserva els drets d’autoria, i concedeix a (Con)textos: revista d'antropologia i investigació social els drets de la primera publicació de l’article.
L'autor/a autoritza a la reproducció i difusió dels seus articles en serveis d'indexació i abstracts, bases de dades acadèmiques i repositoris en els quals participa la revista en l'actualitat o en un futur. A partir del No 13, els textos es difondran amb la llicència de Creative Commons - Reconeixement (CC-by) que permet la reproducció, distribució i comunicació pública sempre que es reconegui l'autor i la revista. Els articles dels números de l'1 al 12 es van publicar amb una llicència Creative Commons Reconeixement-NoComercial-SenseObraDerivada (CC-by-nc-nd).
Així mateix, els/les autors/es poden dipositar la versió final acceptada per a publicació en repositoris institucionals o temàtics d'accés obert.
(Con)textos: revista d'antropologia i investigació social no accepta cap responsabilitat pels punts de vista i les declaracions fetes pels autors en els seus treballs.