Capoeira, inclusión y parálisis cerebral. Posibilidades pedagógicas para una propuesta de práctica inclusiva
DOI:
https://doi.org/10.1344/did.48062Palabras clave:
Capoeira, Parálisis cerebral, Inclusión, Propuesta didácticaResumen
La parálisis cerebral, como trastorno que afecta a funciones del sistema nervioso, reduce en gran medida las posibilidades de movimiento. En niños y niñas en edad escolar, este factor puede generar aislamiento en el área de educación física. Este aspecto, combinado con la falta de una amplia oferta de deportes adaptados (a excepción de los más conocidos), hace que estos infantes tengan escasas oportunidades de conocer y practicar nuevas modalidades deportivas. Al mismo tiempo, la naturaleza multifacética de la capoeira ofrece múltiples formas de participación. Así, este estudio pretende analizar las posibilidades pedagógicas de la capoeira, valorándola como herramienta para la inclusión de personas con discapacidad. Para tal propósito, se ha realizado una revisión tipo scoping, visto la limitada existencia de estudios relacionados con esta temática, que ha posibilitado la base pedagógica para el diseño de unos ejemplos prácticos de actividades de capoeira adaptadas para dos infantes con parálisis cerebral, uno de los cuales tiene posibilidades de movimiento, aunque con dificultad, mientras que el otro necesita de ayuda externa.
Citas
Almeida, L., Numata-Filho, E., dos-Santos, G., Cardoso, J. y Moreira, S. (2021). Anthropometric profile and functional performance of capoeira competitors in the world games. International Journal of Morphology, 39(4), 969-976. https://doi.org/10.4067/s0717-95022021000400969
Amitay, G. (2022). Capoeira clubs as inclusive and therapeutic communities for youth and young adults experiencing social exclusion. International Journal of Qualitative Studies in Education, 37(1), 213-229. https://doi.org/10.1080/09518398.2022.2035451
Balcázar, P., González-Arratia López-Fuentes, N. I., Currola G. M. y Moysén, A. (2005). Investigación cualitativa. Ediciones Universidad Autónoma del Estado de México.
Barcala Furelos, R. J. (2006). Fundamentos didácticos de la iniciación a la capoeira en el área de Educación Física. Lecturas: Educación Física y Deportes, 103.
Barcelos, R. A., de Almeida, F. Q. y Eusse, K. L. G. (2023). Capoeira en la escuela. Afirmación de la negritud brasileña. Tándem. Didáctica de la Educación Física, 80, 7-13.
Barros, N., Branco, M. y Catela, D. (2019). The basic foundations of capoeira’ learning: preliminary evaluation of a formative program. Revista de Artes Marciales Asiáticas, 14(1), 9-20. https://doi.org/10.18002/rama.v14i1.5698
Braz, M. y Mwewa, C. M. (2023). Aspectos culturais da capoeira e o Português como Língua de Herança: possibilidades para experiências linguísticas orgânicas. En C. Lira, A. S. Morini y J. Azevedo-Gomes (Eds.), O POLH na Europa. Português como língua de herança (Vol. 4 – Espanha). Sagarana Editora.
Castro-Salgado, V. y Gaintza-Jauregui, Z. (2022). Las personas con discapacidad y las artes marciales: revisión sistemática de la literatura entre 1990 y 2020. Ágora para la Educación Física y el Deporte, (24), 278-303. https://doi.org/10.24197/aefd.24.2022.278-303
Codina, L. (2020). Cómo hacer revisiones bibliográficas tradicionales o sistemáticas utilizando bases de datos académicas. Revista ORL, 11(2), 139-153. https://dx.doi.org/10.14201/orl.22977
Codina, L. (2024). Revisiones tradicionales, sistemáticas o de alcance: ¿cómo elegir el tipo de revisión de la literatura que corresponde en cada caso? Infonomy, 2(2) e24021. https://doi.org/10.3145/infonomy.24.021
de Paula Lima, P. O., Camelo, P. R. P., Ferreira, V. M. L. M., do Nascimento, P. J. S., Bezerra, M. A., Almeida, G. P. L. y de Oliveira, R. R. (2018). Evaluation of the isokinetic muscle function, postural control and plantar pressure distribution in capoeira players: A cross-sectional study. Muscles, Ligaments and Tendons Journal, 7(3), 498-503. https://doi.org/10.11138/mltj/2017.7.3.498
DECRET 150/2017, de 17 d'octubre, de l'atenció educativa a l'alumnat en el marc d'un sistema educatiu inclusiu. DOGC-A-17291050-2017. https://portaljuridic.gencat.cat/eli/es-ct/d/2017/10/17/150
Delattre, B. (2024). Unfolding into each other: Examining the effects of capoeira with specifically anti-racist, social justice-oriented instruction on students’ empathy. https://doi.org/10.31219/osf.io/6v4xp
Delattre, B. y Collaer, M. (2023). Capoeira: The relationship of an afro-brazilian cooperative movement art to state anxiety, state self-efficacy, and prosocial behavior tendencies. https://doi.org/10.31234/osf.io/zdmes
Díaz, J. C. M. (2009). Experiencia de integración en Educación Física: parálisis cerebral. Caleidoscopio, Revista Digital de Contenidos Educativos, (2), 10.
Faria C. A. B., Pinto F. A. y Abreu J. R. G. de. (2019). Capoeira: Ferramenta de inclusão nas aulas de educação física para alunos com necessidades educacionais especiais. Revista Eletrônica Acervo Saúde, (21), e572. https://doi.org/10.25248/reas.e572.2019
Gamonales, J. M. (2016) La educación física como herramienta de inclusión. Publicaciones Didácticas, (70) 26-33. https://core.ac.uk/download/pdf/235859913.pdf
Hamui-Sutton, A. y Varela-Ruiz, M. (2013). La técnica de grupos focales. Investigación en Educación Médica, 2(1), 55-60.
Hernández, R., Fernández, C. y Baptista, P. (2014). Metodología de la investigación. McGraw-Hill.
Koehne, S., Schmidt, M. y Dziobek, I. (2015). The role of interpersonal movement synchronisation in empathic functions: Insights from tango argentino and capoeira. International Journal of Psychology, 51(4), 318-322. https://doi.org/10.1002/ijop.12213
Lima, R. (2017). Balance assessment in deaf children and teenagers prior to and post capoeira practice through the Berg Balance Scale. The International Tinnitus Journal, 21(2), 77-82. https://doi.org/10.5935/0946-5448.20170016
Lopez-Cortes, O. D., Betancourt-Núñez, A., Bernal Orozco, M. F., & Vizmanos, B. (2022). Scoping reviews: una nueva forma de síntesis de la evidencia. Investigación en
Educación Médica, 11(44), 98-104. https://doi.org/10.22201/fm.20075057e.2022.44.22447
Moneo, S. (2014). La Capoeira como contenido de la educación física escolar. Análisis de su incidencia educativa en un estudio de caso [Tesis doctoral] Universitat de Barcelona. http://www.tesisenred.net/handle/10803/283809
Moneo, S. y Braz, M. (2023). El desarrollo y adquisición de la competencia clave en conciencia y expresiones culturales desde la Educación Física mediante la Capoeira. Educación Física y Ciencia, 25(2), e259. https://doi.org/10.24215/23142561e259
Monteiro, C. B. M (Org.). (2011). Realidade virtual na paralisia cerebral. Plêiade, 2011.
Moreira, S., Carvalho, F., Moraes, J., Carvalho, R., Araújo, R., Teixeira-Araujo, A. y Okano, A. (2016). Eight weeks of capoeira progressive training program increases flexibility of beginners. Sport Sciences for Health, 12(3), 329-337. https://doi.org/10.1007/s11332-016-0292-y
Moreira, S., Oliveira, A. y Armstrong, A. (2022). Capoeira: hypothesis on health rehabilitation and quality-of-life maintenance. Revista da Associação Médica Brasileira, 68(11), 1530-1536. https://doi.org/10.1590/1806-9282.20220360
Mota, A.P., Pereira, J.S., Waissman, F.Q. (2009). Repercussões da capoeira sobre o equilíbrio e coordenação motora de crianças com paralisia cerebral espástica. Fisioterapia Brasil, 10(5), 349-353. https://doi.org/10.33233/fb.v10i5.1568
OECD Indicators. (2007). Education at a Glance. https://www.oecd.org/en/publications/education-at-a-glance-2007_eag-2007-en.html
ONU. (2006) Convención sobre los derechos de las personas con discapacidad.
https://www.un.org/esa/socdev/enable/documents/tccconvs.pdf
Owen, C. y Ugolotti, N. (2017). ‘pra homem, menino e mulher’? problematizing the gender inclusivity discourse in capoeira. International Review for the Sociology of Sport, 54(6), 691-710. https://doi.org/10.1177/1012690217737044
Palma, L. E., Manta, S. W., Lehnhard, G. R. y Matthes, S. E. R. (2012). Ensino da Capoeira para Pessoas com Deficiência Intelectual. Revista da Sobama, 13(1), 27-30.
Reis Filho, A. D. dos y Schuller, J. A. de P. (2010). A capoeira como instrumento pedagógico no aprimoramento da coordenação motora de pessoas com Síndrome de Down. Pensar a Prática, 13(2). https://revistas.ufg.br/fef/article/view/7532
Ribeiro, J., Teixeira, L. y Garramona, F. (2021). A prática da capoeira no ambiente escolar para a formação integral do aluno: uma revisão sistemática. Caderno de Educação Física e Esporte, 19(3), 149-156. https://doi.org/10.36453/cefe.2021.n3.27189
Ríos, E. (2015). Capoeira as a tool of social inclusion and educational innovation: A proposal for Physical Education at school. Estudios Pedagógicos, 41(especial), 193-212. https://dx.doi.org/10.4067/S0718-07052015000300013
Ríos Hernández, M. (2003). Manual de Educación Física adaptada al alumnado con discapacidad. Paidotribo.
Ríos Hernández, M. (2009) La inclusión en el área de educación física en España. análisis de las barreras para la participación y el aprendizaje. Ágora para la EF y el Deporte, 9, 83-114
Rosenbaum, P., Paneth, N., Leviton, A., Goldstein, M., Bax, M., Damiano, D., Dan, B. y Jacobsson, B. (2007). A report: the definition and classification of cerebral palsy April 2006. Developmental Medicine and Child Neurology, Supplement, 109, 8-14.
Sánchez Aguilar, M. J. (2009). Introducción a la capoeira desde la Educación Física en la educación secundária obligatoria. Innovación y Experiencias Educativas, 22(septiembre), 1-10.
Silva, J. y Vall, J. (2012). Why are so many disabled individuals not working in Spain? A job search approach. SSRN Electronic Journal, IZA Discussion Paper no. 6317 https://doi.org/10.2139/ssrn.2003630
Silva, R. F. y Coutinho, D. J. G. (2020). Capoeira como espaço de inclusão e melhoria da autoestima e interação de estudantes com TEA. Europub Journal of Multidisciplinary Research, 1(1), 14-30. https://doi.org/10.55033/ejmrv1n1-002
Stainback, W. y Stainback, S., (1990). Support networks for inclusive schooling Interdependent integrated education. Paul H. Brookes Publishing Co.
Stainback, S. Stainbak, W. y Bunch, G. (1989). A rationale for the merger of regular and special education. En W, Stainback, S. Stainback, y Forest, M. (Eds.), Educating all students in the mainstream of regular education. (pp. 5-28). Paul H. Brookes Publishing Co.
Vasconcelos, D. (2022). Mestre ensina capoeira de graça e muda a vida de deficientes. https://www.terra.com.br/visao-do-corre/deu-jogo/mestre-ensina-capoeira-de-graca-e-muda-a-vida-de-deficientes,e704f6499efb8e229a14076b1bcb902empxsk92g.html?utm_source=clipboard Consulta en 10 de octubre de 2024.
Vieira, I. B., Nogueira, C. D. y Gorla, J. I. (2020). Fútbol en la parálisis cerebral. FEF/UNICAMP.
Descargas
Publicado
Número
Sección
Licencia
Derechos de autor 2025 Sergio Moneo-Benítez, Marcelo Braz, María del Carmen González André

Esta obra está bajo una licencia internacional Creative Commons Atribución-CompartirIgual 4.0.
Los autores que publican en esta revista están de acuerdo con los siguientes términos:
- El/la autor/a conserva los derechos de autoría y otorga a la revista el derecho de primera publicación de la obra.
- Los textos publicados en Didacticae están bajo una licencia Reconocimiento-Compartir igual 4.0 España de Creative Commons.
- Para poder mencionar los trabajos se debe citar la fuente (Didacticae) y el autor del texto.
- Didacticae no acepta ninguna responsabilidad por los puntos de vista y las declaraciones hechas por los autores en su trabajo.